Melis Uğurlu: Larkin Binası ve Kew Herbaryumu üzerine yaptığınız araştırmalarda veri biriminin varsaydığımızdan daha eski bir tarihi olduğuna; 18. yüzyılın kâğıt teknolojileri, 20. yüzyılın başlarındaki botanik araştırmaları ve modern ofis yönetim sistemleri gibi olguların ise günümüzün büyük veri rejiminin birer öncülü olduğuna işaret ediyorsunuz. Bu köklü tarih, veriyi algılama biçimimizi ve onun mimarlıkla ilişkisini nasıl etkiliyor?

Z. Ç. Alexander: Hem araştırmacılar hem de popüler yayın organları, büyük veri rejimlerinin ortaya çıkışını, sıklıkla elektronik bilişim tekniklerinin yükselişiyle ilişkilendiriyor. Bize tekrar tekrar anlatılan hikâye bu. Kimi zaman günümüzdeki bilgi bombardımanı, erken modern dönemde hareketli tip baskı icat edildiğinde maruz kalınan yüklemeye benzetiliyor. Örneğin tarihçi Ann Blair’ın Too Much To Know isimli kitabındaki iddiası bu yönde.¹ Tarihselleştirmeye dair her denemeye sıcak baksam da bu tür okumalara tam katılmıyorum, çünkü bu gibi düşünce biçimleri epistemik rejimlerin yükselişinde teknolojinin kaçınılmaz bir rol oynadığına; mesela hareketli tip baskı ya da internetin, onları izleyen bilgi bombardımanından sorumlu olduğunu iddia ediyorlar. Ben ise modernitede, nicelleştirmenin artışının yönetimsellik ile ilgili (“yönetimsellik” sözcüğünü Michel Foucault’ya atıfla kullanıyorum) olduğunu savunan araştırmaları daha ikna edici buluyorum. Özellikle modernitede “güven teknolojilerinin” merkeziliğine dair inandırıcı açıklamalar sunan tarihçi Theodore Porter’ın çalışmaları geliyor aklıma.² Porter’a göre nicelleştirme (buna verinin yükselişini de ekleyebiliriz) sadece teknolojik ya da bilimsel bir gereklilik değil, aksine yeni yönetimselliğin rejimlerinin gerektirdiği, bürokrasinin modern türlerinin aracılık ettiği bir yönetim biçimi olarak görülmeli. Mimarlık, hem bürokrasiyi mümkün kıldığı hem de onun sınırlarını çizdiği için bu tarihin yazımında önemli bir rol oynuyor.

Ian Erickson: Kew Herbaryumu’yla ilgili çalışmanızda herbaryumun mimarisinin, teorik olarak sonsuza dek uzayabilecek bir bilgi arşivleme sistemine fiziksel sınır işlevi gördüğünden bahsediyorsunuz.³ Herbaryumun bu analizi yapılara ayrık bir nesne olarak bakan tipik yaklaşımları tersyüz ederek mimarlığın sınırlandırdığı bilgi sistemini inceliyor. Böylelikle de herbaryumun bürokratik sistemini lojistik, teknolojik, epistemolojik ve politik boyutlarına ayırabiliyorsunuz. Mimarlığı etkileyen ve sıklıkla görünmez olan bu güçleri ne denli dikkate aldığınızı düşünürsek, bürokrasinin mimarlık araştırmalarıyla ilişkisini anlamak neden önemli ve bu yaklaşım mimarlığa bakışımızı nasıl değiştiriyor?

Bu yüzden de sonsuzluk fikri, sınırları çizilmemiş, sonsuza dek genişleyecekmiş gibi sunulan bir ekonomi fikriyle bağlantılı. 18. ve 19. yüzyıldaki tartışmalar da buna işaret ediyor: Bir ekonomi korumacı mı kalmalı yoksa gümrük vergisine mi başvurmalı? Serbest ticarete açılmalı mı yoksa kapalı mı olmalı? Bu fikir, günümüzde de geçerliliğini koruyor. Örneğin Silikon Vadisi’nin söylemine göre dünyanın kaynakları sınırlı olsa dahi teknoloji sınırsız büyümeyi (mucizevi bir şekilde!) mümkün kılıyor. Bu bakımdan Silikon Vadisi, 21. yüzyıla geçmişte simyanın yaptığı gibi bir şey söz veriyor. Bana göre sonsuzluğun sadece epistemik rejimlerin üzerine atılmış romantik bir cila olmadığını ve iktisadi liberalizmle, özellikle de liberalizmin serbest piyasayı savunan cinsiyle, bağlı ideolojilerinin ayrılmaz bir parçası olduğunu belirtmek lazım.

Mimarlığın ilginç yanı, yapılar söz konusu olduğunda sonsuzluk kavramının kelimenin gerçek anlamıyla duvarlarla karşı karşıya gelmesi. Kew Herbaryumu ya da Larkin Binası gibi örneklere bakarsak, sistemin genişleme iddialarının temelini oluşturan birimlerin birbiriyle değiştirebilirliğinin fiziksel sınırları olduğu anlaşıldıkça, sınırsız genişleme iddialarının geçersiz olduğu iyice belli oluyor. Örneğin, Kew kompleksindeki her yapı, bitkibilim evreninin tümünü kapsama arzusuyla tasarlanmış olsa bile komplekse yeni yapılar ekleme ihtiyacı doğdukça bu varsayımın tekrar tekrar yanlış çıktığı görülüyor. Larkin örneğinde ise yapı, hem bilginin hem de emek ve ekipmanın düzenlenmesini ve yeniden düzenlenmesini kolaylaştıracağı varsayımıyla tasarlanmış. Bu durum bir deste karta benzetilebilir. Yine de son kertede departmanların coğrafi düzenlemesine ihtiyacı duyuluyor ki bu sistemin sonsuzluk varsayımının yanlış olduğunu gösteriyor. Dolayısıyla, hem sonsuzluk hem de değiştirebilirlik iddiaları mimarlığın fiziksel sınırları yüzünden gerçekleşemiyor. Tabii burada “mimarlık” derken yalnızca yapıları değil, evrak klasörlerini, rafları vs. kastettiğimi de söylemek lazım. Daha farklı ifade etmem gerekirse; mimarlık, veri epistemik rejiminin sonsuzluk ve değiştirebilirlik iddialarının sınırlarını tanımlayan fiziksel bir çeper.

M.U.: Biraz mekândaki evrak klasörlerine, raflara ve ekipmanlara dikkat çekmek istiyorum. Larkin Binası üzerine yaptığınız araştırmada evrak işlerinin akışı ve mekânın tasarımı arasındaki ilişkiden, ofis malzemelerinin bu akışı yönlendirmede önemli bir rol oynadığından bahsediyorsunuz. Bu ilişkiyi ya da akışı tersten ele almak mümkün mü? Yani mimarlık bürokrasiyi ya da bürokratik düzeni sağlamanın hiç ölçüsü oldu mu?

I.E.: Az önce bilim tarihçisi Theodore Porter’dan bahsetmenize sevindim, Kew Herbaryumu üzerine yaptığınız araştırmada bürokrasiden Porter’ın kullandığı terime atıfla “ahlak teknolojisi” olarak bahsetmeniz ilgimi çekmişti. Eğer bürokrasi gerçekten de bir ahlak teknolojisiyse ahlakı araştırmamız için kimin ahlakı, kimin adına, kimin gücüyle, hangi amaçla gibi bir dizi ikincil soruyu da beraberinde getiriyor. Bu soruların ışığında, bürokrasinin ahlaki ifadesi mimarlık için neden önemli ve onu ne kadar genişletebiliriz? Bürokrasinin her örneğinin ahlaki bir boyutu var mı? Mimarlığın kendi bürokrasileri olan sözleşmeleri, sipariş formları, lisanlandırma sınavları vb. şeyler de işaret ettiğiniz gibi ahlaki bir boyut taşıyor mu?

Öte yandan bu evrensel bir koşul değil. Batı’da mimarlığın bir tür ahlak teknolojisi olarak sunulması ve açıkça siyasi bir rol oynamaya başlaması 18. yüzyılın sonlarına denk geliyor. Mimari modernite dediğimiz şeyin yükselişi, mimarların uzmanlıklarını müşteriler, mühendisler gibi uzmanlığını sunan diğer teknokratlar, müteahhitler, işçiler ve kullanıcılar vb. çeşitli paydaşlar arasında arabuluculuk yapmak üzere sunmaya başladıkları dönem. Mimarlık eğitimi alırken bize mimarlık pratiğine dair de bu öğretilmişti; mimarlar “kamu” denen bir güç için çalışır ve mimarın görevi, orada olmayanlar adına konuşabilmek olarak tanımlanır. Başka bir deyişle, mimarlığın toplumun tümüne fayda sağlamayı görev edindiği bir dönemde, mimari uzmanlık bir çeşit ahlak teknolojisine dönüştü. Bu, daha önce—mesela Batı’daki mimarların Papa ya da hükümdarlar için çalıştığı 17. yüzyılda—mümkün değildi. Ne zaman ki müşteri “kamu” dediğimiz şey oldu, ancak o zaman böyle bir olasılık var oldu.

I.E.: Bürokrasi ve ahlak teknolojisi üzerine ilerleyen sohbetin yönünü bir dizi değeri ve standardı uygulamanın nelere yol açtığına çevirmek istiyorum: yani yeknesak bir biçime sokulduklarında ortaya çıkan şeylerin sınıflandırılması. Kew Herbaryumu’ndaki botanik numunelerin standart biçimlendirilmesini anlatırken bilgi toplamanın ve üretiminin bu türünden “homojen ampirizm” olarak bahsediyorsunuz. Homojen ampirizm kendisini düzenleyen kurama karşı bağışık olacak bir biçimde yapılanmış. Bu da bilgi kataloglaması yönteminin, bilginin gelecekteki yorumlarından ayrıştırıldığı anlamına geliyor. Düzenleme sisteminden bağımsız olan bilgi yapılandırma biçiminin önemi nedir ve bu tür bir bilgi yapılandırmasıyla onun üzerine bindirilen düzenleyici sistemler arasında nasıl gerilimler mevcut?

I.E.: Bir yandan da Kew Herbaryumu’nun var olmasını sağlayan destek sistemlerini düşünüyorum. Herbaryum devasa lojistik ağlar, aktarım röleleri, iletişim rotaları, küresel işgücü ve kraliyete hizmet eden diğer yönetim teknikleriyle sarılmış ve destekleniyor. Sizin bu sistemlerle ilgili analizinizin giderek daha fazla araştırmacının tedarik zincirlerini, malzeme akışlarını, lojistiği ve bunları destekleyen bürokrasileri ciddi anlamda yeniden değerlendirmesiyle somutlaşan maddi hassasiyetle bağlantılı olduğunu görebiliyoruz. Mimarlığa bu açıdan bakmak neden değerli, bir de bu hassasiyetin neden özellikle günümüzde geliştiğini düşünüyorsunuz?

Z.Ç.A.: Evet, bunu “maddesel dönüş” olarak adlandıranlar var, tabii birçok başka terim de kullanılıyor. Maddeselliğe dair bu iddialara karşı birkaç nedenden ötürü şüpheci yaklaştığımı itiraf etmeliyim. Öncelikle bana öyle geliyor ki –ve bu yalnızca basit gözlemlerime dayanıyor– metafizikten tamamıyla kurtulmak için maddesellikten ya da maddecilikten ne kadar çok bahsedersek metafizik işin içine o kadar daha karışıyor. Sanat tarihini ele alalım, sanat tarihçileri eserlerin maddeselliğinden bahsettikçe –tekrar edeyim, burada bir nevi antropologmuşcasına gözlem yapıyorum– sanatı daha da kutsallaştırıp ona dünyadaki başka bir şeye benzemez, farklı bir maddeselliğe sahip özerk bir nesne muamelesi yapıyorlar. Ayrıca dolaşım debilerini takip etme arzusu –ki bu sıklıkla bir tür organizmanın dolaşımı gibi düşünülüyor– liberalizmin kendi kendini düzenleme gücüne sahip olduğu iddiasına dayalı ideolojik konuma rahatlıkla teslim olabilir. Bu iki nedenden dolayı malzeme akışlarını fazla vurgulamak tehlikeli olabiliyor. Kendi çalışmalarımda ben de sıklıkla bahsediyorum dolaşımdan, ama bunu yaparken bir yandan da malzemelerin iyi birer akışa sahip olmadığının altını çizdiğimi umuyorum. Kew Herbaryumu gibi girişimlerin yükselişinin serbest piyasa yaklaşımlarının güçlenmesiyle denk düştüğünü artık fark edebiliyorum. Çünkü ağlar genel anlamda daha serbest bırakılırken sistemin düzgün işlemesi için onları düzenleyecek depolar dolusu bilgiye ihtiyaç duyuluyor. Bu hiçbir şekilde Kew Herbaryumu’nun iyi işlediği anlamına gelmiyor, aksine Kew’in homojen ampirizmi o kadar da homojen değil. Burada bir şeyleri Güney Amerika’dan İngiltere’ye ya da İngiltere’den Hindistan’a tıkır tıkır getirip götüren bir makineden söz etmiyoruz. Hatta bu süreç bir yanlışlıklar komedyası olarak tasvir edilebilir. Bitkiler ölüyor, gemiler batıyor, plantasyonlar istenen mahsulleri üretmiyor. İşler yolunda göründüğünde bile piyasa çöküyor. Bütün bunlar akışı ciddi biçimde engelliyor ve sistemde sürtünmeye yol açıyor. Hatta denilebilir ki böyle sistemlerde akıştan çok sürtünme mevcut.

Raw Data is an Oxymoron’un [İşlenmemiş Veri Oksimorondur] girişinde Lisa Gitelman ve Virginia Jackson bunu açıklamak ve anlamak için güzel bir benzetme sunuyor. Fotoğraf imgesiyle veriyi karşılaştırarak; fotoğrafı çerçevelemek veya nerede durup çekim yapacağını seçmek gibi unsurların işi öznel kılan yanları olduğu gibi verilerin de çerçeveye almak ya da çerçevelenmek üzerinden değerlendirilmesi gerektiğini vurguluyorlar.¹¹ Yani, veri bizim katılımımızı gerektiriyor, bu da işin içine öznellik katıyor. Ancak Lorraine Daston ve Peter Galison’a başvuracak olursak nesnelliğin tarihi ister istemez benliğin öznelliğinin tarihine dönüşüyor.¹² Bunu mimarlığa uyarlardığımızda nesnellik kisvesi altındaki öznellik karşımıza nasıl çıkıyor.